ŻELAZO to jeden z najważniejszych pierwiastków występujących w naszym organizmie, i choć jego prawidłowa ilość jest śladowa – przeciętnie od 3 do 5 gramów – odgrywa ogromną rolę w naszym prawidłowym funkcjonowaniu. Co ważne, zarówno jego niedobór, jak i nadmiar! prowadzić może do poważnych zaburzeń fizjologicznych.
Żelazo znajduje się w ok. 70% w szpiku kostnym i czerwonych krwinkach, w 20% w postaci ferrytyny w wątrobie, śledzionie i szpiku, a w 10% w pozostałych organach i tkankach.

GŁÓWNE FUNKCJE:

  • bierze udział w produkcji składników krwi,
  • wpływa na metabolizm cholesterolu,
  • transportuje tlen do komórek (jako część hemoglobiny),
  • magazynuje tlen w mięśniach (jako część mioglobiny),
  • zwiększa liczbę przeciwciał i hamuje rozmnażanie drobnoustrojów chorobotwórczych, co wpływa na wzrost odporności,
  • bierze udział w produkcji DNA, RNA, węglowodanów, tłuszczy i białek, a także w produkcji neuroprzekaźników w mózgu,
  • jest niezwykle istotne dla osób z chorobami tarczycy – żelazo jest składnikiem enzymu (tzw. tarczycowa peroksydaza jodująca), który aktywuje przemiany tyreoglobuliny w T3 i T4.  Oznacza to, że deficyt żelaza w ustroju wpływa na zmniejszenie syntezy hormonów tarczycy w osoczu, a także na zwiększenie wydzielania TSH. Skutkuje to powiększeniem tarczycy oraz rozwojem niedoczynności.

Ile żelaza potrzebujemy?

  • dzieci od 1 do 8 roku życia – 7-10 mg/dzień
  • dojrzewający chłopcy – 11 mg
  • mężczyźni od 19. roku życia i starsi – 8 mg
  •  dziewczęta w wieku od 9 do 13 lat – 8 mg
  • dziewczęta od 14. do 18. roku życia – 15 mg
  •  kobiety w przedziale wiekowym 19-50 lat – 18 mg
  •  kobiety po 50. roku życia – 8 mg
  •  kobiety ciężarne – przynajmniej 27 mg
  •  kobiety karmiące piersią – 10 mg

NIEDOBÓR ŻELAZA

Niedobór żelaza często wiąże się z niewystarczającym dostarczaniu go z dietą, co zdecydowanie najczęściej obserwuje się u kobiet (fanek nabiału, unikających czerwonego mięsa), ale także podczas intensywnych krwawień, obfitych miesiączek, upośledzonego wchłaniania jelitowego (m.in. przy chorobach jelit, celiakii, zakażeniu H. pylori), przy zapaleniu tarczycy Hashimoto oraz w przebiegu chorób zakaźnych i pasożytniczych. Szczególnie narażone na deficyty żelaza są kobiety w okresie ciąży i laktacji, dzieci i młodzież w okresie wzrostu, wegetarianie oraz osoby starsze.

OBJAWY NIEDOBORU

  • bladość skóry i śluzówek,
  • wypadanie włosów,
  • łamliwe, słabe paznokcie i włosy,
  • zajady,
  • siniaki, krwawienie z nosa,
  • wyczerpanie,
  • spadek odporności,
  • zaburzenia snu (przez niedobór melatoniny),
  • apatia, stany depresyjne,
  • ból i zawroty głowy,
  • obniżenia metabolizmu (spadek stężenia hormonów tarczycy),
  • zmniejszenia wydolności fizycznej.

W przypadku kobiet w ciąży niski poziom żelaza może prowadzić do poronień, mniejszej masy urodzeniowej dziecka, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami rozwoju, problemami z tarczycą itd. Dlatego często trakcie ciąży, karmieniu piersią czy u noworodków suplementacja żelazem jest zalecana, szczególnie przy stężeniu ferrytyny poniżej 30 ug/l.

Pacjenci z niedoczynnością tarczycy i z chorobą Hashimoto mogą zauważyć, że ich objawy nasilają się wraz ze spadkiem poziomu żelaza – mimo przyjmowania hormonu tarczycy! Dobrą wiadomością jest to, że objawy mają tendencję do zmniejszania się przy odpowiedniej suplementacji żelaza.

PRZYCZYNY NIEDOBORU

  • niedobory żelaza w diecie,
  • nadmierne spożycie produktów hamujących wchłanianie żelaza (np. nabiał, kawa, duże ilości błonnika, kwas fitynowy,
  • nadmierne krwawienie (np. w trakcie miesiączki),
  • obniżone wchłanianie żelaza przez niedostateczną ilość kwasu żołądkowego,
  • choroby układu pokarmowego (celiakia, choroba Leśniewskiego-Crohna, WZJG),
  • Helicobacter pylori,
  • pasożyty,
  • mutacje genetyczne,
  • niektóre leki i antybiotyki.

NADMIAR ŻELAZA

Nadmiar żelaza w organizmie zdarza się rzadziej, a spowodowany jest najczęściej dziedziczną hemochromatozą (która związana jest z nadmiernym wchłanianiem żelaza z przewodu pokarmowego, pochodzącego z pożywienia), schorzeniami wątroby, a także zbyt dużą podażą w diecie.

Nadmiaru, tak jak i niedoboru, nie można bagatelizować – może być bardzo niebezpieczny:

  • jego pokłady kumulowane są m.in. w wątrobie lub trzustce, powodując zatrucie organizmu,
  • żelazo niezwiązane z hemoglobiną tzw. wolne żelazo, przyspiesza niekorzystne dla zdrowia procesy oksydacyjne,
  • wzrasta produkcja wolnych rodników, co prowadzi do wzrostu ryzyka powstawania nowotworów i choroby wieńcowej,
  • zaburzone zostaje wchłanianie innych składników mineralnych (głównie cynku i miedzi).

OBJAWY NADMIARU

  • złe samopoczucie psychiczne,
  • ubytek masy ciała,
  • zmniejszone libido,
  • bóle stawów,
  • problem nadmiaru żelaza dotyka głównie mężczyzn (fanów czerwonego mięsa) w średnim wieku.

LABORATORIUM – sprawdzamy gospodarkę żelaza w organizmie

Decydując się na badania laboratoryjne należy pamiętać o higienie badań!

  • w dniu poprzedzającym badanie unikaj pokarmów bogatych w żelazo (podroby, czerwone mięso),
  • kobiety powinny wykonywać badanie przynajmniej! 3 dni po menstruacji.

Co oznaczamy przede wszystkim?

  1. morfologia z rozmazem – oznaczenie wadliwe, wykrywa już zaawansowaną anemię.
  2. stężenie żelaza w surowicy – warto pamiętać, że jego poziom we krwi waha się w ciągu dnia – rano jest wyższe, niż wieczorem. Dodatkowo na jego poziom wpływa dieta (poziom w surowicy może być zwiększony, jeśli w dniu poprzedzającym badanie zjedliśmy np. wołowinę), antykoncepcja (estrogeny mogą znacząco podnieść jego poziom). Właśnie dlatego oznaczenie samego żelaza jest badaniem mało wiarygodnym.
  3. ferrytyna – poziom zmagazynowanego żelaza w organizmie; zawsze warto oznaczać ją razem z żelazem. Wynik poniżej 50 jest już mocno niepokojący! Pod kątem funkcjonalnym dobry wynik to 70-90 dla kobiet i 100-130 u mężczyzn.  Badania poziomu żelaza i ferrytyny nie robimy podczas suplementacji żelaza lub ferrytyny, a jeśli je przyjmujemy, badanie należy zrobić po ok. 2 miesięcznej przerwie.
  4. transferyna– białko, które odpowiada za transport żelaza do komórek; jej podwyższony poziom wskazuje na niedobór żelaza.

NORMY LABORATORYJNE (nie funkcjonalne!)

Żelazo:

mężczyźni 40-168 ug/dl

kobiety 23-165 ug/dl

Ferrytyna:

mężczyźni 30-300ug/l

kobiety: 20-200 ug/l

Transferyna:

mężczyźni i kobiety 200-400 mg/dl

SUPLEMENTACJA

Suplementując żelazo należy pamiętać o jego stosunku do innych pierwiastków w organizmie i o równowadze, która powinna być między nimi zachowana.

Suplementacja samym żelazem jest dość dyskusyjna i powinna być konsultowana ze specjalistą. Zawsze należy szukać przyczyny!!

Nagromadzenie żelaza może wiązać się z ryzykiem zawału serca, ponieważ akumuluje się ono w narządach, jednocześnie podnosząc ilość reaktywnych form tlenu, co może prowadzić do uszkodzeń tkanek i DNA. Co więcej – może prowadzić do marskości narządów czy raka wątroby.

I tak na przykład nadmierna podaż żelaza może powodować zaburzenia wchłaniania cynku.

Istotna jest też miedź, która uwalnia żelazo zgromadzone w organizmie i wzmaga jego wchłanianie w jelicie cienkim.

UWAGA!

Przy przyjmowaniu hormonów tarczycy – zachowaj minimum 4 godziny przerwy od dawki żelaza! Najlepiej przesuń suplementację na godziny wieczorne lub popołudniowe.

Kiedy rozpoczniesz suplementację, po 4-6 tygodniach ponownie sprawdź panel żelaza w laboratorium, żeby ocenić, czy wchłanianie jest prawidłowe i/lub preparat żelaza i dawka są odpowiednie.

ŻELAZO W DIECIE

Przy niedoborach żelaza najbezpieczniej w pierwszej kolejności zadbać o jego odpowiednie źródła w diecie – interesuje nas głównie żelazo hemowe, obecne w produktach odzwierzęcych, które jest łatwiej przyswajalne przez organizm, niż żelazo ze źródeł roślinnych (niehemowe).

Źródła żelaza w produktach spożywczych:

  • czerwone mięso i podroby,
  • żółtka jaj,
  • zielona pietruszka,
  • amarantus,
  • komosa ryżowa,
  • pełnoziarniste pieczywo,
  • warzywa strączkowe,
  • płatki owsiane,
  • pokrzywa,
  • mniszek lekarski,
  • mięta,
  • czarne owoce (porzeczka, czarny bez),
  • buraki, zakwas buraczany,
  • orzechy,
  • kakao,
  • ciemnozielone warzywa,
  • skorzonera,
  • pestki dyni,
  • ziarno sezamu,
  • nasiona lnu.

Co utrudnia wchłanianie żelaza?

  • szczawiany (szczaw, rabarbar, szpinak),
  • taniny – herbata, kawa (pita bezpośrednio do posiłku może zmniejszać wchłąnianie żelaza nawet o 60%!); czerwone wino, niektóre zioła pite bezpośrednio po posiłku – z piciem warto poczekać godzinę – dwie,
  • fityniany (zboża, orzechy, strączki),
  • błonnik,
  • leki zobojętniające pH żołądka (IPP),
  • wapń (nabiał!),
  • koncentraty białka sojowego.

Co pomaga wchłaniać żelazo?

  • witamina C,
  • witamina A,
  • witaminy z grupy B,
  • laktoferyna,
  • warto zadbać też o prawidłową pracę żołądka i jelit (probiotyk lactobacillus plantarum 299v zwiększa wchłanianie żelaza).

ŹRÓDŁA:

Ichnatowicz P., Ptak E., Rozszyfruj swoją krew, Bydgoszcz 2017 r.

Ursinus L., Co mówi twoja krew, Białystok 2015

https://www.researchgate.net/publication/280598065_Zelazo_i_cynk-glowne_mikroelementy_niezbedne_do_prawidlowego_funkcjonowania_organizmu

http://www.izz.waw.pl/attachments/article/470/06_H_Stolinska_D_Wolanska_Skladniki_pokarmowe_istotne.pdf

Dieta w anemii z niedoboru żelaza – ”Żyjmy dłużej” – nr 1 (styczeń) 1999 – artykuł mgr. Magdaleny Makarewicz-Wujec i dr. n. med. Małgorzaty Kozłowskiej-Wojciechowskiej z Instytutu Żywności i Żywienia